Boekvoorstelling en signeersessie op 4 december 2022

Met Geert Lecompte die het grootste deel van de research deed.

Met Griet Vanryckegem, schepen te Menen.

Op 4 december 2022 stelde ik tijdens een signeersessie  mijn boek "Verzet en collaboratie in de regio" voor in de oude raadzaal van Wevelgem.

Ik werd uitstekend en treffend ingeleid door een specialist in het vak, Philippe Haeyaert.

Mijn voorstelling luidde als volgt:

"Goede middag,

Welkom iedereen, familie, vrienden, ex-collega’s van de gemeenteraad, van de spoorweg, oud-klasgenoten, …

Ik zou willen beginnen met een dankwoord te richten aan:

·   Geert Lecompte, zonder wie dit boek er niet zou gekomen zijn, het kleinste hoekje van de diepste archieven ontsnapte niet aan zijn onderzoekersoog, hij bezorgde mij de duizenden documenten.

·     Marc en Benjamin Desmet van de uitgeverij MOA, die instonden voor de lay-out en de opmaak van het boek, de regie en de contacten met de drukker.

·     Het gemeentebestuur van wie ik deze oude raadzaal ter beschikking kreeg voor de voorstelling van mijn boek.

Deze plaats hier is belangrijk voor mij want hier ontstond de idee om het boek te schrijven. Ik herinner me nog goed de septembermaand in 2013 ter gelegenheid van de 25^ste Open Monumentendag. 

Tijdens de receptie merkte iemand op dat er eigenlijk een foto ontbrak in het rijtje burgemeesters van Wevelgem, tussen Remi en Achiel Wallays: Michel Byttebier, oorlogsburgemeester van 1942 tot 1944, aangesteld in plaats van Remi Wallays, die opzij werd gezet door de bezetter. Zijn schepenen Gaston Gheysen, Jozef Masselis en Georges Busschaert bleven op post. Van toen af aan wilde ik zo veel mogelijk weten over de persoon Michel Byttebier.

Kwam daarbij dat mijn grootvader, langs moederszijde, Maurits Degroote, militair was op het Wevelgems vliegveld toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, en krijgsgevangene en inlichtings- en actieagent tijdens de bezetting. Na de oorlog werd hij aangeduid als adjunct-griffier en tolk bij het krijgsauditoraat te Kortrijk.

In 2018 kwam ik bij toeval in contact met Geert Lecompte. Bleek dat zijn grootvader, Carlos “Charles” Lecompte, weerstander was geweest tijdens WOII en tevens een politiek “nacht und nebel” gevangene.

Hoe grootvaders mensen kunnen samenbrengen.

Aan Carlos Lecompte heb ik een afzonderlijk hoofdstuk gewijd. Op 15 januari 1944 wordt hij samen met zijn neef Jules Bevernage opgepakt door de Geheime Feldpolizei onder verdenking clandestiene anti-Duitse vlugschriften verspreid te hebben, met name het sluikblad De Vlasser, waaraan een afzonderlijk hoofdstuk werd gewijd.

Tijdens het bombardement van 26 maart 1944 wordt de gevangenis te Kortrijk gedeeltelijk vernield en kunnen ze ontsnappen. Jules Bevernage blijft uit de handen van de Duitsers, echter niet Carlos Lecompte. Hij verblijft in verschillende gevangenissen en kampen en komt slechts thuis te Wevelgem op 23 juni 1945. In de Kortrijkstraat, waar hij woont, hangen de vlaggen uit.

Maar het boek start dus met de figuur Michel Byttebier.

In de jaren 20 is Michel Byttebier onderwijzer in de gemeentelijke jongensschool in de Hoogstraat en is hij o.a. collega van Jan Cyriel Silverans, een toekomstig verzetsstrijder. Vooral tijdens en na de oorlog worden ze mekaars grootste vijand.

In het collectief geheugen van Wevelgem is de naam van Michel Byttebier onlosmakelijk verbonden met het vermeden bloedbad in de Nachtegaalstraat. De aanslag op twee Duitsers in de Nachtegaalstraat op 4 augustus 1944 had niets te maken met de aanslag op een Duits militair in de Moorselestraat, enkele maanden daarvoor, maar veel met het neerschieten van Maurice Pille, een Vlaamse gestapo, uit Moorsele.

De daders van de aanslag in de Nachtegaalstraat kunnen ontsnappen en de Duitsers dreigen de hele buurt te fusilleren.

Dankzij het krachtdadig optreden van Michel Byttebier ontsnappen de inwoners op het nippertje aan een ramp.

Als vergelding wordt de woning van de daders, de familie Denys, wel opgeblazen.

Als je goed toekijkt, zie je op de coverfoto van het boek, Oscar Vandamme, André en Valère Denys zitten op de puinen van hun ontplofte woning.

Vanaf het moment van zijn tussenkomst verwerft Michel Byttebier bijna eeuwig respect en het etiket van  “goede oorlogsburgemeester”, tot op heden zelfs, althans dat is mijn aanvoelen.

Na de oorlog wordt Michel Byttebier niettemin op verschillende plaatsen geïnterneerd en op 22 oktober 1945 door de krijgsraad te Kortrijk tot 3 jaar gevangenis en ontzetting uit zijn rechten veroordeeld. Na beroep wordt zijn straf herleid tot één jaar gevangenis. Hij komt diezelfde dag, 21 februari 1946, vrij.

In 1949 wordt hij hersteld in bepaalde rechten waarvan hij beroofd werd en in 1965 wordt hij in eer hersteld. Lang kan hij er niet van genieten, hij overlijdt hetzelfde jaar nog.

Het boek kent geen chronologisch verloop van de oorlog maar is onderverdeeld in rubrieken per deelgemeente, een goeie 60 Z-W-Vlaamse gemeenten van vóór de fusie in 1976, met uitgewerkte thema’s in de meeste gemeenten.

De grootste aandacht werd besteed aan Wevelgem, waar ik geboren ben en waar ik opgroeide als bakkerszoon, op de Wijnberghoek.

De Wijnberghoek is een van de drie parochies van Wevelgem met de Roeselarestraat (gedeeltelijk), Moorselestraat (gedeeltelijk), Wijnberg, Reutel- en Nachtegaalstraat als bijzonderste straten tijdens de bezetting.

De gebeurtenissen die er zich afspelen tijdens en na de oorlog komen zo in aanmerking voor het maken van een boeiende oorlogsdocumentaire of -film. Bijna alle mogelijke oorlogstoestanden zijn aanwezig: de reeds vermelde aanslag in de Nachtegaalstraat, inwoners die kiezen voor medewerking met de bezetter of kiezen voor het verzet en zowel een Engelsman als een Duitser die na de oorlog huwden met een Vlaams meisje, zich vestigden op de Wijnberghoek en als het ware buren werden. Hun relaas vind je in het boek.

Wie zich ook later vestigde in de Nachtegaalstraat was Frans Soenen, 20 jaar mijn politieke vader en medestander in de Wevelgemse gemeenteraad. Zijn vader, een bonder in hart en nieren, was tijdens de bezetting werkzaam op het arbeidsambt te Kortrijk en dat werd hem na de oorlog zwaar aangerekend, hij werd geïnterneerd.

Het eerste wat Frans doet, als hij in 1945 op het einde van het schooljaar gehuldigd wordt, is fier zijn zilveren medaille gaan tonen aan zijn vader die op dat ogenblik geïnterneerd is te Kortrijk.

Wat lezen we nog meer over Wevelgem?

Een Wevelgems gemeenteraadslid dat sneuvelt aan het oostfront. Pas in 1969 wordt zijn akte van overlijden ingeschreven, vermeldend dat hij overleden is in Rusland tussen 6 juni 1942 en 10 mei 1944 op een niet nader te bepalen plaats …

Het politie-, brandweer- en onderwijzerskorps en het gemeentepersoneel in Wevelgem krijgen een afzonderlijk hoofdstuk.

Een hoofdrol is weggelegd voor een aantal onderwijzers uit de Hoogstraat. Ik vermeldde al Jan Silverans, ook Maurice Vankeirsbilck was actief in het verzet. Na de oorlog kwamen ze in onverschil en in een slecht daglicht te staan. Ze meenden de plaats te moeten innemen van de rechterlijke macht en de politiemacht.

Twee onderwijzers die de kant van de bezetter kozen in 1942 mochten na de bevrijding niet hernemen en werden zwaar gestraft. In mijn boek spreek ik geen oordeel uit maar ik vind persoonlijk dat ze beiden te zwaar werden veroordeeld.

Op het gemeentehuis was Jules Dujardin secretaris vóór, tijdens en na de bezetting. Hij was gehuwd met de zuster van de echtgenote van Michel Byttebier. Na de oorlog werd zijn huis in de Lauwestraat beklad met hakenkruisen.

Onder de personeelsleden van toen heb ik het over o.a. het dossier van Denis Baert, die ik persoonlijk goed gekend heb en die actief was in het verzet, van toekomstig burgemeester Hector Duhamel, van architect Gaston Knockaert, die na de bevrijding aangehouden en geïnterneerd werd en ook van Gaston Herman, die later mijn klastitularis werd in het Sint-Pauluscollege.

Twee maal ter dood veroordeeld worden komt niet alle dagen voor. Toch heeft een Wevelgemnaar het meegemaakt, gelukkig voor hem werd de doodstraf twee maal omgezet in een andere straf, de eerste maal na WOI en de tweede maal na WOII.

Had onze plaatselijk nationale wielerheld en 3-voudig winnaar van Paris-Roubaix ook boter op het hoofd tijdens en na de oorlog? Hij ondervond in ieder geval moeilijkheden van verschillende aard en zat een tijd geïnterneerd in de Wikings te Kortrijk.

In het boek ook de nodige aandacht voor Marcel Laperre en Georgé Plets, die tragisch aan hun einde komen in de Duitse kampen en ook aandacht voor de verzetsstrijders die om het leven komen tijdens de bevrijdingsdagen.

Natuurlijk ging ik ook grondig een kijkje nemen in de andere deel- en buurgemeenten.

Jozef Ponseele bezorgde mij een getuigenis over zijn vader Marcel die in Gullegem burgemeester was vóór, tijdens en na de oorlog. Een grote uitzondering destijds in ons land.

In Moorsele komt oorlogsburgemeester Albert Herreman in de plaats van Oscar Pareit. Tot nog toe was Herreman enkel een voetnoot waard in de Moorseelse geschiedenis. Nu doet hij uit de doeken, in een brief vanuit de gevangenis, waarom hij het ambt van burgemeeester aanvaardde tijdens de oorlog.

Christine Vlaeminck bezorgde mij een eerlijke en pakkende getuigenis over haar vader, die na de oorlog opgepakt werd en levenslang vervallen werd verklaard van zijn burgerlijke en politieke rechten.

In 1950 wordt Adolf Vlaeminck hersteld in al zijn rechten.

In Lauwe blijft burgemeester Camiel Vandeplassche op post. Na de oorlog verschijnt hij voor de krijgsraad maar wordt vrijgesproken. Zijn eerste schepen Antoine Cosyns bleef ook op post. Was Cosyns werkelijk de verzetsstrijder voor wie hij doorging? Het antwoord vind je in het boek.

René Vandenbulcke aanvaardt op het einde van de bezetting de post van oorlogsschepen in Lauwe en dat komt hem duur te staan …

In Menen wordt burgemeester Armand Deweerdt vervangen door apotheker Aimé Maenhout en in Rekkem komt Joseph Poblome aan de macht.

Onderwijzer Camiel Mares wordt oorlogsburgemeester in Ledegem in vervanging van Pieter Denolf.

Het hoofdstuk over Gerard Ingelbeen, oorlogsburgemeester van Dadizele, heeft me een bijzonder goed gevoel bezorgd.

Zijn zoon, wijlen dokter Maurits Ingelbeen, kon het hoofdstuk vóór zijn overlijden in 2020, nog met veel interesse doornemen en gaf mij zijn volle goedkeuring.

Bissegem en oorlogsburgemeester Felix Laperre komen ook ruimschoots aan bod. Zijn schoonzonen Jozef Bachot en Joseph Vande Wiele waren zeker geen onbekenden in de wereld van de collaboratie.

Van Jan Dhaene ontving ik een getuigenis over zijn grootvader Alfons Ovaere, die oorlogsburgemeester was in Aalbeke.

We zetten een stapje naar de grote buur Kortrijk, waar Luciaan Ryckeboer oorlogsburgemeester wordt. Ryckeboer wordt aanvankelijk door de krijgsraad veroordeeld tot 8 jaar. In beroep wordt zijn celstraf verhoogd tot 12 jaar. In 1949 komt hij vrij en  in 1951 wijkt hij uit naar Bolivië.

Via professor emeritus Bruno Goddeeris kwam ik enkele jaren geleden in het bezit van een boekje “La perle du bagne”, “de parel van de gevangenis”, geschreven door kapelaan Edouard Froidure en dat handelt over Suzanne Van Durme, de tante van Bruno, de zuster van zijn moeder.

Haar tragisch verhaal, dat start in Kortrijk bij haar aanhouding, eindigt in het kamp Bergen-Belsen, waar ze laatst werd gezien. Bij de bevrijding treffen de Britten er massagraven aan en duizenden onbegraven lichamen …

Bij toeval botste ik ook op het dossier van de ouders van Hugo Claus. De internering van zijn vader en de brief van zijn moeder kon ik niet links laten liggen.

Op die manier kon ik tevens even verwijzen naar het “Verdriet van België”, één van mijn lievelingsboeken, met Louis Seynaeve als hoofdfiguur en Byttebier als zijn klasgenoot. Toeval bestaat niet.

Van de vele andere Z-W-VL gemeenten haal ik nog één rubriek aan, die betreffende Kaster, waar zich een drama afspeelt in de familie Algoet.

De ereburgemeester van Dilbeek heeft het drama van dichtbij meegemaakt en getuigt.

Om af te ronden kunnen we ons nog enkele vragen stellen.

Was het nodig om over dit onderwerp te schrijven en moest dat nu al?

Je hebt mensen die verkiezen die periode weg te cijferen en te verdringen en je hebt mensen die menen dat ook de kleine lokale geschiedenis recht heeft op een zo objectief mogelijke waarheid. Ik behoor tot die laatste categorie. Het werd tijd dat de mondelinge overlevering te boek werd gesteld.

Daarbij moet je geen tientallen jaren meer wachten. Ik voel dat de nieuwsgierigheid echt groot is, op een moment dat er nog veel mensen zijn die de oorlog, weliswaar op jonge leeftijd, hebben meegemaakt.

Het boek moet nog worden gelezen en nu al worden mij aanvullingen, verhalen en onderwerpen overgemaakt.

Had of heeft Michel Byttebier zijn plaats in de fotogalerij van de Wevelgemse burgemeesters?

Ook hier waarschijnlijk pro’s en contra’s.

In Anzegem, Deerlijk en Waregem was er wel plaats voor een foto van de oorlogsburgemeester in het rijtje van de burgemeesters.

Al die jaren had het Wevelgemse gemeentebestuur goede contacten met de familie Byttebier. Denken we maar aan de bedrijfsgebouwen Byttebier die de gemeente kon aankopen en aan de vele recepties en maaltijden die door de gemeente in de feestzaal Cortina in de Lauwestraat werden georganiseerd.

Wat denkt de familie Byttebier zelf en de bevolking?

In de gemeenteraad werd nog nooit het voorstel geformuleerd om de foto toe te voegen, noch door de meerderheid, noch door de oppositie.

Is de tijd misschien ondertussen rijp om het voorstel tot toevoeging alsnog te onderzoeken, vooral omdat de foto’s nu toch op een andere plaats zullen gehangen worden? Althans, dat hoop ik.

Beste geschiedenisliefhebbers, ik besluit. Vandaag is het 4 december, Sinte Barbara, patrones van o.a. de pompiers. 68 jaar geleden kwam ik, op een stormachtige zaterdagavond, ter wereld, een heel klein beetje ongelegen. Het was volop klaaskoekentijd en mijn moeder was die dag mijn vader nog aan het helpen in de bakkerij.

We gaan daar een op drinken!

Gezondheid en bedankt!"

Zeno Byttebier, zoon van oorlogsburgemeester Michel Byttebier, op 6 december 2022, enkele maanden vóór zijn overlijden, op 17 april 2023.

Wevelgem: politieke toestand na de bevrijding

 

Wevelgem: politieke toestand na de bevrijding

 

De Belgische regering in Londen vaardigt in mei 1944 twee besluitwetten uit. De besluitwet van 5 mei 1944 vernietigt zowat alle bestuursdaden die o.a. de schepencolleges hadden gesteld. Dit betreft ook de benoeming van Byttebier als burgemeester.

Michel Byttebier ondertekent zijn laatste notulen op 22 augustus 1944 en vanaf 29 augustus 1944 kan Remi Wallays zijn ambt weer opnemen en ondertekent hij opnieuw “onder voorbehoud”.

Op woensdag 6 september 1944, rond 10 uur, rijden de eerste twee lichte Britse verkenningstanks via de Lauwestraat Wevelgem binnen. Nergens ondervinden ze enige weerstand want de Duitsers hadden reeds op 2 september onze gemeente ontruimd^[1].

Opvallend dat, na 13 september 1944, schepenen Gheysen, Masselis en Busschaert niet (meer) aanwezig zijn in het schepencollege en geen kandidaat meer zullen zijn bij de volgende gemeenteraadsverkiezingen.

Op personen die tijdens de bezetting op hun vooroorlogse post gebleven zijn rust in vele gevallen een verdenking van onvaderlands gedrag.

Om het Schepencollege te vervolledigen worden de oudste gemeenteraadsleden opgeroepen, o.a. Jules Deconinck.

Op 27 september 1944 richt burgemeester Wallays een schrijven aan de provinciegouverneur, waarin hij volgende moeilijkheden signaleert:

“Daags na de bevrijding van het grondgebied van de gemeente werd aan alle drie de heren Schepenen – aangesteld vóór mei 1940 – verbod gegeven door het O.F.-P.A. nog verder hun functie uit te oefenen. De reden van dit optreden werd mij niet medegedeeld. Zondag 24 september werd den heer schepen Busschaert^[2] aangehouden op onwettige manier, namelijk zonder vordering van mijnentwege. Zijn dossier werd mij niet overgemaakt. Een onderzoek is door de rijkswacht ingesteld. Hij werd heden middag voorlopig in vrijheid gesteld.

Twee onderwijzers van de gemeenteschool werden aangehouden, eveneens door het O.F.-P.A.. Een ervan werd voorlopig vrijgelaten, doch met verbod zijn dienst te hervatten. Wie is bevoegd om, bij ordemaatregel, deze onderwijzers te schorsen? Ingevolge het schrijven van den Heer Minister bezit de Burgemeester daartoe de macht niet.

Drie gemeenteonderwijzers^[3] maken deel uit van het O.F.-P.A. en vragen een verlof aan van één maand om hun functie bij voornoemde organisatie te kunnen voortzetten. Kan in dit geval iets anders toegestaan worden dan een verlof zonder wedde om persoonlijke redenen?

Een tijdens de bezetting vast benoemd politieagent en een gewoon hulppolitieagent hebben hun dienst verlaten zonder hem op te zeggen, om dienst te nemen bij het O.F.-P.A.. Wat staat er in dit geval door het gemeentebestuur te doen?

Het gemeenteraadslid Moerkerke zou, in dienst van de Duitse weermacht gesneuveld zijn in Rusland, doch een officieel bericht dienaangaande bestaat er niet. Mag de gemeenteraad tot de aanstelling van zijn plaatsvervanger overgaan in de eerstvolgende zitting?”

Op 3 maart 1945 richt de burgemeester een schrijven aan de arrondissementscommissaris te Kortrijk.

“In antwoord op uw rondschrijven n° 2636 van 1 februari 1945 hebben wij de eer U te laten weten dat tot nog toe geen enkel lid van ons schepencollege geschorst werd bij ordemaatregel.

De drie schepenen echter hebben vanwege het O.F. bij de bevrijding verbod ontvangen nog te zetelen, en werden zelfs gedurende enkele uren, onrechtmatig opgesloten.

Sinds hebben zij de zitting van het College niet meer bijgewoond, en werden, bij toepassing van artikel 107 der gemeentewet, telkens vervangen door de aanwezige oudste raadsleden, namelijk HH. Masselis Maurits (katholiek), Deconinck Jules (socialist) en Casier Gerard (katholiek).

Mr. Van Ackere werd niet opgeroepen omdat hij telkens afwezig was. Hij verblijft bijna bestendig in het buitenland.

De meerderheidsgroep heeft tot nog toe ingestemd met deze doenwijze die strookte met de wettelijkheid, doch, ingeval een of meer schepenen rechtmatig moesten geschorst worden zou zij zich gerechtigd achten hare houding te herzien, en de vervanging te vragen door personen behorende tot de meerderheidsgroep.

In alle ander gevallen van afwezigheid zal, in de toekomst zoals in het verleden, stipt artikel 107 der gemeentewet toegepast worden.

Aanvaard, Mijnheer de Commissaris, de betuiging onzer hoogste achting.”

Op 6 juli 1945 beslist het Provinciaal Bestuur van West-Vlaanderen de drie schepenen Georges Busschaert, Gaston Gheysen en Jozef Masselis als schepen af te zetten,

“overwegende dat de drie schepenen na aanwezig geweest te zijn op de inhuldigingsplechtigheid van den oorlogsburgemeester Byttebier, door hun houding tegenover hem de waardigheid van hun ambt bij de bevolking in opstand hebben gebracht; dat zij daarenboven, niettegenstaande zij de meerderheid in het college vormden een onvoldoende weerstand aan de werking van den oorlogsburgemeester geboden hebben en zich te veel door den Heer Byttebier voornoemd op sleeptouw hebben laten nemen.”

Deze afzettingsprocedure lijkt in strijd te zijn met het agendapunt van de gemeenteraad van 2 december 1946, waarin sprake is van ontslagbrieven, ingediend door de drie schepenen.

De eerste gemeenteraadsverkiezingen na de oorlog worden gehouden op 24 november 1946.

De CVP behaalt opnieuw de volstrekte meerderheid, deze keer met tien zetels. Worden verkozen: lijsttrekker Achiel Wallays^[4] (met 819 voorkeurstemmen wordt hij burgemeester in opvolging van zijn broer Remi), Gerard Casier, Maurits Masselis, Gaston Lietaer, Hector Duhamel^[5], Robert Pollefeyt, Maurice Debonne, Georges Peferoen, Remi Wallays (133 voorkeurstemmen op de derde laatste plaats van de lijst) en Jerome Vanhove.

Achiel Wallays

Gerard Casier, Hector Duhamel en Gaston Lietaer worden de schepenen.

De Socialisten behalen drie zetels. Worden verkozen: Jules Deconinck, Jules Chambart en Alfons Durnez.

 

---

[1] Bron: “Wevelgem in beeld – een terugblik” – heemkundige kring Wibilinga – Wevelgem 1997.

[2] In het julinummer van het sluikblad “België Vrij” staat o.a. het volgende te lezen: “’t Koolzaad van schepen Busschaert, ongeveer 1 ha, is naar de maantjes samen met zijn wagen. Dit heerschap zal nog van ons horen”.

[3] Vermoedelijk worden hier Jan Cyriel Silverans, Jules Maurice Soenen en Maurice Vankeirsbilck bedoeld.

[4] Achiel Wallays (1895-1978) was burgemeester van Wevelgem van 1947 tot 1970.

[5] Hector Duhamel was burgemeester van Wevelgem van 1971 tot aan de fusie in 1976.

Wevelgem: gemeenteraadslid Remi Moerkerke sneuvelt aan het oostfront

 

Wevelgems gemeenteraadslid Remi Moerkerke sneuvelt aan het oostfront

 

Reeds vermeld gemeenteraadslid Remi Moerkerke is afwezig op de eerste gemeenteraad na de bevrijding. O.a. aan de hand van een paper opgesteld door Lionel Olieu tijdens zijn studies aan de universiteit van Gent^[1], komen we de redenen van die afwezigheid te weten:

“De collaborateur in mijn familie, Remi Jeroom Moerkerke, mijn grootoom, is door de Krijgsraad van Kortrijk berecht bij verstek. In het verslag van de Krijgsraad komen maar liefst drie verschillende organisaties aan bod waar hij lid van was, zijnde het VNV, het NSKK en de Zwarte Brigade. In de interviews die ik had, vertelde men me dat hij lid was van het Vlaamsch Legioen. Remi Jeroom werd geboren op 5 juli 1908 in Wevelgem. Hij was de zoon van Mauritius Camillus Moerkerke en Maria Zenobia Olieu. Remi Jeroom was zelfstandig vlaswerker. Hij huwde op 14 februari 1931 met Germaine Marguerithe Vandamme in Wevelgem. Samen hadden ze een dochter. Hij overleed ergens tussen 15 januari 1943 en 31 december 1945. Hij werd pas dood verklaard in 1969 nadat hij voor een extreem lange tijd als vermist werd aangegeven.

…

Bij de collaborateurs in mijn familie was er geen materieel tekort. Ze hadden hun eigen zelfstandig vlasbedrijfje waarmee ze redelijk succes kenden. Ze behoorden tot de elite van Wevelgem. Wekelijks kwamen er mensen op bezoek bij mijn grootoom om discussies te voeren over het laatste nieuws en de politiek. Volgens zijn dochter waren dit hoogstwaarschijnlijk ook VNV’ers. Zelfs na de oorlog bleven diezelfde mensen wekelijks op bezoek komen om steun te bieden aan zijn vrouw, die na de oorlog achterbleef als weduwe. Velen van hen waren ook verbonden met het Vlaams Verbond van Oud-Oostfrontstrijders. In bijlage heb ik een foto gestopt van de familie Moerkerke-Duhamel. Hierop is duidelijk dat het niet gaat om een boerenfamilie in hun beste zondagse pak … Van de familie Moerkerke-Duhamel hebben maar liefst drie leden gecollaboreerd, waarvan twee zelfs over gingen tot militaire collaboratie.

Mijn grootoom was te jong om deel te nemen aan de Eerste Wereldoorlog, gezien hij geboren is in 1908. Zijn grootvader en vader maakten deze oorlog wel zeer actief mee. Zijn vader kwam in de oorlog in contact met de frontbeweging. In 1918 bracht hij zijn Vlaams-nationalistische ideeën mee naar huis. Dit zorgde ervoor dat de jonge Remi Jeroom de ideologie van zijn vader overnam. We kunnen het Activisme en de Frontbeweging niet over dezelfde kam scheren, maar het is geen geheim dat er in de frontbeweging ook individuen zaten die geneigd waren naar het rechts nationalisme. Het is mijn hypothese dat de participatie in Wereldoorlog I een mogelijke basis zou geweest zijn voor collaboratie in de Tweede Wereldoorlog. In het geval van mijn familie wordt dit min of meer bevestigd.

…

Mijn grootoom vertrok naar het Oostfront toen hij reeds 34 jaar was. Om op die leeftijd het besluit te nemen om naar het Oostfront te gaan, houdt in dat het hoogstwaarschijnlijk geen uiting is van jeugdige passie of een zoektocht naar avontuur. We zullen het nooit met perfecte zekerheid kunnen achterhalen, maar volgens de overlevende familieleden was mijn grootoom, Remi Jeroom Moerkerke, een overtuigde flamingant. Dit kan een reden geweest zijn voor zijn vertrek naar het Oostfront. Misschien geloofde hij dat de Duitse autoriteiten na de oorlog een onafhankelijk Vlaanderen zouden schenken als dankbaarheid.

…

Op 23 juni 1932 kreeg Remi Jeroom zijn eerste en enige dochter, Ida Godelieve Moerkerke. Ik had meerdere gesprekken met deze vrouw om mijn paper tot stand te brengen.

…

Toen ik mijn interview afnam met de dochter van Remi Jeroom vertelde ze me veel verschillende verhalen waarin zijzelf slachtoffer werd van epuratie. Het gaat hier om een kind dat slechts acht jaar oud was toen de oorlog begon en dus onmogelijk deel kon geweest zijn van de collaboratie, een kind dat zich verlaten voelde door haar vader en hem dat 75 jaar later nog steeds kwalijk neemt … Uit angst voor straatrepressie en om haar dochter te beschermen heeft de weduwe van Remi Jeroom al zijn persoonlijke spullen en brieven naar huis verbrand. Op die manier had de politie geen enkel bewijsmateriaal tegen haar en kon ze niet verantwoordelijk gesteld worden voor zijn daden. In de beginfase van de juridische repressie waren de  straffen bovenmatig zwaar. Sommigen werd de doodstraf opgelegd. Na verloop van tijd milderde zo’n straf vaak tot 20 jaar gevangenis om uiteindelijk neer te komen op vijf jaar. Remi Jeroom werd in 1946 veroordeeld tot een buitengewone hechtenis van vijftien jaar.”

Remi Moerkerke en Germaine Vandamme in 1941(foto: privé archief Franki Olieu)

Zijn akte van overlijden wordt in 1969 (Akte 19 overlijdens) ingeschreven^[2]:

“De Rechtbank van 1^e aanleg van het arrondissement Kortrijk, 1^e kamer met drie rechters zitting houdende in burgerlijke zaken zegt voor recht dat Moerkerke Remi Jerome, geboren in Wevelgem op 5 juni 1908, … vroeger vlashandelaar, laatst gehuisvest te Wevelgem, Moorselestraat 97, overleden is in Rusland tussen 6 juni 1942 en 10 mei 1944 op een niet nader te bepalen plaats (zitting 6/12/1968).”

 

Volgens “Vlamingen in uniform 1940-1945^[3]” (vanaf pagina 66) moet het overlijden van Remi Moerkerke (enkel de familienaam wordt vermeld) te situeren zijn op of kort na 15 januari 1943:

“15.1.43 ’s Morgens verschijnen Russische tanks van uit het Westen, dus uit richting Rossosch-stad. Het vliegveld werd omsingeld. De Stuka’s vallen ononderbroken de T 34-ers aan (een veertigtal tanks met opgezeten infanterie). Door deze onverwachte Russische doorbraak geraakten tientallen in gevangenschap. Men schat het aantal Vlamingen op dat ogenblik te Rossosch op ongeveer een 50-tal. Van de vermisten ontving men nadien nooit enig levensteken. Sneuvelden zij of kwamen ze in gevangenschap om? Groot vraagteken. Tal van Vlamingen konden ontkomen en vluchtten te voet met achterlating van al hun materieel. Enkelen te Rossosch zagen nog een kans en namen hun wagen mede, vol geladen met gekwesten en dode kameraden. Terugtocht te voet met andere troependelen, richting Charkow. Een deel  bereikte op 18.1.43 Wolschansk, waar ze opgewacht werden door SS-troepen.

Een ander deel trok door de velden en bossen, daar de wegen meestal door de Russen bezet waren. Ze werden bevoorraad door zweefvliegtuigen. De piloot verbrandde dan zijn toestel en ging te voet verder. Ook dezen werden reeds te Charkow opgevangen door SS-troepen.

In Charkow gebeurde de hergroepering. Ze deden er dienst als wachtposten daar ze geen wagens meer hadden.

23.1.43 vertrek naar Poltawa.

25.1.43 vertrek naar Kiev waar ze per spoor reisden naar Diest.

Enkele Vlamingen die verbleven in Rossosch

Door het ineenstorten van het Don-front op 15 januari 1943 werden de Kolonnen in de rug aangevallen en overrompeld door de Sowjets.

Verscheidene Vlaamse jongens die op het vliegveld vertoefden, sneuvelden of werden gevangen genomen tijdens de afweergevechten.

Hier een lijst van Vlamingen, die op dat ogenblik te Rossosch vertoefden:

… Moerkerke (gevallen) …

Het woord “gevallen” moet meer geïnterpreteerd worden als zijnde vermist, gezien niemand weet waar deze mensen gebleven zijn en niemand weet waar en hoe ze zouden gevallen zijn.

De meesten werden vermist tussen 15 en 18 januari te Rossosch op 20 km ten noorden van deze stad op de baan naar Ostrogozhsk.”

In de verhandeling van Lionel Olieu is sprake van meerdere leden van de familie Moerkerke-Duhamel die met de bezetter collaboreerden.

We verwijzen hierbij naar de rubriek “Het politiekorps”, waarin sprake is van twee broers van Remi Moerkerke, namelijk Michel (°14 augustus 1919) en Maurits (°8 juli 1922).

Vermelden we ook nog de schoonbroer van Remi Moerkerke, Théodule Duhamel, gehuwd met Sophie Maria Vandamme en broer van Hector Duhamel die later burgemeester wordt van Wevelgem.

Théodule Duhamel is ook actief aan het oostfront, als lid van de N.S.K.K. Hij heeft meer geluk.

Op 12 december 1945 wordt hij door de Krijgsraad te Kortrijk veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf, de militaire degradatie en levenslange ontzetting van de rechten vermeld in artikel 123sexies van het strafwetboek, uit hoofde van:

“te Wevelgem … en elders in België, namelijk te Antwerpen en andere plaatsen alsook buiten het grondgebied van het Koninkrijk, namelijk in Frankrijk, Duitschland, Rusland, Polen, Roemenië en andere landen, tusschen 1 April 1942 en 1 Mei 1945, militair in onbepaald verlof zijnde, de wapens opgenomen te hebben hetzij tegen België … door wetens voor den vijand taken van strijd, vervoer, werk of bewaking die normaal op de vijandelijke legers of hunnen diensten rusten te hebben vervuld, dit namelijk als lid van de N.S.K.K.”

Het Kortrijksch Handelsblad van 28 december 1945 doet verslag van zijn proces en laat ook zijn verdediger aan het woord:

“ … Meester Dousy betoogt dat zijn kliënt een persoon is zonder eenig politiek verleden. Het was onmogelijk met de bezetting nog verder het beroep van marktkramer uit te oefenen. Op een bureel te Boulogne is hij als bediende aangeworven geweest. Betichte stamt uit een anti-Duitsche familie en dit volgens een verklaring van den burgemeester van Wevelgem. Hij zelf is nooit Duitschgezind geweest.”

Op 10 mei 1946 richt Théodule Duhamel een genadeverzoek aan Prins Karel, Regent van België:

“Monseigneur,

Ik ondergeteekende, Duhamel Theodule-Noel, Marktkramer, geboren te Wevelgem den 13 April 1907, wonende te Wevelgem, Kruishoek, 127, werd in datum van 12 December 1945, door de Krijgsraad zetelende te Kortrijk, veroordeeld tot een gevangenisstraf van twee jaar, en levenslange ontzegging van burgerrechten, wegens het plegen van onvaderlandsche daden tusschen 1 April 1942 en 1Mei 1945.

Hierbij kom ik in alle nederigheid, Uwe Koninklijke Hoogheid om genade smeeken.

Ondanks mijn opgeloopen straf, blijft het voor mij, mijn grootste eer de zoon te zijn uit een zeer voorbeeldige en vaderlandslievende familie.

Het is met een gevoel van ware fierheid, bij Ued. Monseigneur te kunnen aanhalen, dat mijn thans oudgeworden vader in den loop van zijn levensjaren, tot tweemaal toe vereeremerkt werd voor daden van moed en zelfopoffering en maatschappelijk dienstbetoon. En dat ik daarbij een broeder heb die gedurende den oorlog in de weerstandsbeweging heeft gestaan tegenover den vijand.

Mijn oudsten broeder viel als burgerlijk oorlogsslachtoffer in den oorlog 1914-1918.

Wanneer ik dan gedurende den oorlog eenigzins gefaald heb en aan mijn vaderlandsche plicht te kort ben gekomen, dan verklaar ik in alle rechtzinnigheid, dat het nooit in mijn gedachte is opgekomen, zulksdanige handelwijze aan te nemen met kwaad inzicht tegenover ons vaderland. Mijn misstap werd begaan om den broode, daar ik ten dien tijde zonder de minste werkgelegenheid stond en als gevolg daarvan niet meer kon voorzien in de allernoodzakelijkste levensbehoeften van mijn gezin.

Ik geef U dan ook, Koninklijke Hoogheid, de volste verzekering, indien door Uw goedheid, mij het geluk wordt gegund genade te bekomen, over mijn verder uit te boeten gevangenisschap en de ontzegging mijner burgerrechten, dat ik mij van stonden af opnieuw zal weten te gedragen als een voorbeeldige Belgische staatsburger, in de samenleving.

Hopende, Monseigneur, dat U mijn bede zult aanhooren en mij daardoor de gelegenheid zal gegund worden, mij terug verdienstelijk te maken voor mijn gezin, mijn familie en ten bate van ons geliefd vaderland, gelief te willen aanvaarden de betuiging mijner groote verkleefdheid aan Uw Koninklijke Hoogheid, en de zeer eerbiedige groeten van Uw nederige dienaar.”

Naar aanleiding van het genadeverzoek dat Théodule Duhamel indient, zet de substituut op 17 juni 1946 nog eens de feiten uiteen die tot zijn veroordeling hebben geleid:

“Duhamel Theodule is marktkramer van beroep en soldaat militiaan van de klas 1927. Daar zijn taak niet voordeelig genoeg was ging hij in 1941 naar Frankrijk werken. Hij verklaart in April 1942 opgeladen te zijn geweest en naar Duitschland vervoerd alwaar hij verplicht werd bij het NSKK toe te treden. Hij droeg het uniform dezer formatie en bleef erbij tot April 1945. Zijn vrouw ontving ongeveer 1800 fr per maand en hij zelf trok een mark en half soldij per dag. Hij bekent transport gedaan te hebben op het Russisch front en voornamelijk in de sectors van Stalino en Kersch. Hij was ook lid van het VNV en geabonneerd op Volk en Staat, dit blijkt uit stukken in het bundel.”

Théodule Duhamel komt voorwaardelijk vrij op 4 januari 1947 en wordt hersteld in al zijn rechten bij vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Kortrijk van 15 december 1949.

 

---

[1] UG – Faculteit Letteren en Wijsbegeerte – Academiejaar 2015-2016 – Vakgroep Geschiedenis Moderne en Hedendaagse Tijd – “Democratisering, extreemrechts en collaboratie: Een sociale achtergrond van collaborateurs aan het Oostfront aan de hand van een familiegeschiedenis” – Lionel Olieu.

[2] Bron: franciscusolieu.blogspot.com

[3] “Vlamingen in uniform 1940-1945”, Jan Vincx, Antwerpen, Etnika, 1980-1984.

Gemeentepersoneel in Wevelgem

 

Gemeentepersoneel in Wevelgem

 

In vorige rubrieken vernamen we al dat secretaris Jules Dujardin op post was en bleef vóór, tijdens en na de oorlog en dat in 1944 Willy Mispelaere, het toen jongste en laatst benoemde personeelslid, door ziekte stierf.

Jules-Amand Dujardin wordt geboren te Wevelgem op 2 september 1892 en treedt in dienst als gemeentesecretaris op 1 januari 1915. Hij kent tijdens zijn loopbaan vijf burgemeesters: Jules Vanackere senior, Jules Vanackere junior, Remi Wallays, Michel Byttebier en Achiel Wallays. Hij sterft te Wevelgem op 6 maart 1958, na een langdurige ziekte, en wordt opgevolgd door zijn zoon Eric. Hij was gehuwd met Eveline Vanden Avenne, de zus van de echtgenote van Michel Byttebier.

Hij was Ere-Voorzitter van het verbond der Gemeentesecretarissen van het Arrondissement Kortrijk en secretaris van de Commissie Openbare Onderstand te Wevelgem.

Na de oorlog wordt het huis van secretaris Dujardin, gelegen in de Lauwestraat 116, beklad met hakenkruisen.

Jules Dujardin

Denis Baert^[1], geboren op 9 juli 1920, vat zijn militaire dienst aan op 3 januari 1940 en vertrekt met zijn eenheid naar Frankrijk op 15 mei 1940, keert terug in bezet België op 20 augustus 1940 en wordt met onbepaald verlof gestuurd op 21 augustus 1940.

De volgende dag, op 22 augustus 1940, wordt hij, onder het bewind van burgemeester Remi Wallays, aangesteld als tijdelijk bediende bij het gemeentebestuur van Wevelgem en dit tot 15 juli 1943. Op dat ogenblik is oorlogsburgemeester Michel Byttebier reeds aan de macht.

Vanaf 1 februari 1943 wordt Denis Baert beschouwd als vast bediende bij de Regie van Telegraaf en Telefoon, gedetacheerd bij de gemeentediensten tot hij teruggeroepen wordt voor de noodwendigheden van de R.T.T. op 15 juli 1943.

In een Pro-Justitia van 28 augustus 1950 verklaart hij het volgende:

“Na mijn demobilisatie op 21 augustus 1940 als soldaat van de veldtocht 1940 waarin ik door mijn legeroversten als voorbeeldig van gedrag en wijze van dienen werd gesignaleerd, trad ik in dienst van ’t gemeentebestuur Wevelgem tot 15 juli 1943. Ik verzekerde er dienst op ’t secretariaat als typist en ook soms aan den dienst der Duitse opeisingen. Veel briefwisseling dienaangaande kon ik dan ook bezien. Ik had het als plicht gerekend overal en indien het mogelijk was aan administratieve sabotage te doen, nogmaals wanneer zulks kon aanzien worden als een zuivere taak.

Op ’t gemeentesecretariaat was de heer secretaris vervolgens de burgemeester mijn overste. Wat betreft de administratieve sabotage in de telefoondienst periode van 15 juli 1943 tot 14 april 1944. Er waren te Wevelgem geleidingen gebruikt door de Duitsers vermits er ook een vliegveld was. Alles wat daar gedaan werd is steeds geweest in gedachtengang te werken als goed Belg en zuivere vaderlandsliefde.”

Op 8 december 1950 vermeldt een verslag van het Ministerie van Wederopbouw het volgende:

“Aan Baert Denis werd de titel van gewapend weerstander toegekend op 25 juni 1947 als aangesloten lid van de P.M.^[2]

Hij werd erkend voor de periode van 21 augustus 1943 tot 10 oktober 1944 zijnde 1 jaar en 2 maanden.

Hij werd op 21 augustus 1943 aangeworven door de heer Silverans Cyriel als lid van de P.M. De volgende activiteit werd o.a. opgegeven: bezorgen uitzendpost partizanen – sabotage spoorwegmateriaal – stempels en papieren tot maken van valse getuigschriften – bezorgen inlichtingen Duitse telefoongesprekken aan weerstand – inlichtingen sabotage telefooncentrale – was voortvluchtig sedert 14 april 1944.”

In een ander verslag van hetzelfde ministerie van 18 december 1950 lezen we het volgende:

“Uit de ter zake verstrekte gegevens en afgelegde getuigenissen blijkt dat Denis Baert actief aan de clandestine strijd tegen de vijand heeft deelgenomen, hierbij een activiteit aan de dag leggend waarmede werkelijke gevaren verbonden waren, door feiten welke elk afzonderlijk genomen niet van uitzonderlijk belang zijn maar die door hun aantal en hun uiteenlopendheid een geheel vormen waaruit blijkt dat hij werkelijk met weerstand bezield was; ten gevolge van sabotage daden verricht in de uitoefening van zijn beroep, namelijk door als bediende bij het gemeentebestuur een bevolkingsboek onttrokken te hebben aan de diensten der Werbestelle en door het doen verdwijnen van anti-geallieerde vlugschriften welke te lezen lagen voor het bureel van de oorlogsburgemeester; ten gevolge van hulp en bijstand aan ieder door de vijand om een andere reden dan een gemeenrechtelijk misdrijf opgespoord persoon, namelijk door als bediende in de telefooncentrale een opgevangen gesprek betreffende een nakende huiszoeking door de Duitsers bij een bepaald persoon mede te delen aan een weerstandsorganisatie die aldus de nodige voorzorgsmaatregelen kan nemen alsmede door gedurende de laatste maanden van de bezetting aan drie werkweigeraars een of tweemaal geldelijke steun te overhandigen.”

Denis Baert is voortvluchtig sedert 14 april 1944 omdat hij weigert zich op die datum aan te melden in het station Kortrijk, waar trein nr. 1073 op hem wacht met het oog op een verplichte tewerkstelling in Duitsland.

Vanaf die dag leeft hij in de illegaliteit en ondergedoken bij Maurits Decuypere op de Posthoornhoek te Wevelgem.

Op 26 november 1952 wordt hem de hoedanigheid van werkweigeraar toegekend voor de periode van 14 april 1944 tot aan de bevrijding.

Terug naar het begin van de bezetting.

Op 27 augustus 1940 worden twee plaatsen van tijdelijk gemeentebediende open verklaard, voor de “duur van de oorlog”. De voorgeschreven bekendmaking gebeurt door middel van aanplakbrieven en een aankondiging in het Staatsblad van 1 september 1940.

Er zijn veertien kandidaten, o.a. René Claus, Maurits Vervalle en Hector Duhamel (die ook kandidaat is voor de post van tijdelijk politieagent). Slechts de eerste twee staan op de voorrangslijst.

De kandidatuur van Maurits Vervalle wordt echter niet weerhouden wegens lichamelijke ongeschiktheid.

De benoeming als tijdelijk gemeentebediende, vanaf 1 oktober 1940, van René Claus (°13 juli 1909) en Hector Duhamel (°1 maart 1909) wordt bekrachtigd in de gemeenteraad van 22 november 1940.

Gemeenteraadslid Remi Moerkerke (Gemeentebelangen) verklaart zich bij de bekrachtiging van de benoeming van Hector Duhamel te zullen onthouden omdat Maurits Vervalle, die aanspraak kan maken op voorkeurrecht, niet wordt aangesteld. Uiteindelijk zijn er drie onthoudingen op de tien uitgebrachte stemmen, vermoedelijk en logischer wijze komende van de drie leden van de Gemeentebelangen.

Na de oorlog wordt René Claus op 5 januari 1945 veroordeeld door de Krijgsraad van Kortrijk tot tien jaar gewone hechtenis en levenslange ontzetting van de rechten bedoeld bij artikel 123sexies van het strafwetboek “uit hoofde van in den loop van 1941 en 1942 op verschillende plaatsen in België, Duitschland, Polen en Rusland, als Belg, door het wetens vervullen voor den vijand van taken van strijd, vervoer, werk of bewaking die normaal op de vijandelijke legers of hun diensten berusten, de wapens te hebben opgenomen tegen België of tegen de bondgenooten van België (zijnde elke Staat die, zelfs afgezien van een verdrag van bondgenootschap oorlog voert tegen een Staat waarmede België zelf in oorlog is), namelijk in dienst te zijn getreden van de N.S.K.K.”

In de editie van 6 januari 1945 doet het Kortrijksch Handelsblad verslag:

“Claus René, geboren te Wevelgem, den 13 Juni 1909, bediende te Wevelgem en aldaar woonachtig. Tot 15 Mei 1941 was de geïnteresseerde bediende bij den rantsoeneeringsdienst der gemeente. Doch, daar hij te weinig verdiende, liet hij zijn bediening in den steek en trok naar het V.N.V. waar hem werk voor Duitschland werd bezorgd en terecht kwam in de N.S.K.K. Hij werd naar de Citadel te Diest gestuurd waar hij een werkkontrakt voor Duitschland te onderteekenen had. Als chauffeur vertrok hij met een autokaravaan van Diest naar Brussel, van Brussel naar Rijsel, van Rijsel naar Warschau, van Warschau naar Smolensk. Hij had immers gelezen in de dagbladen dat autovoerders werden gevraagd voor Duitschland. Als bediende te Wevelgem verdiende hij slechts 1.000 fr. per maand; als autovoerder van de Wehrmacht 600 fr. per week. Ook droeg betichte een zwart pak, doch verklaarde nooit wapens te hebben gedragen. In 1942 werd hem ontslag verleend op zijn aanvraag.

Meester Tahon verklaart dat de strafbaarheid ligt in de intentie. Betichte heeft nooit het inzicht gehad rechtstreeks hulp te bieden aan de Duitschers. Pleiter verklaart ook dat verleden week, iemand in uniform had geloopen, thans in vrijheid is gesteld. Als er voor zulke kleine menschen door het Openbaar Ministerie zulk een groote straf wordt geëischt, wat zal dan voor de groote “visch” gevraagd worden. Meester Tahon legt hier thans den nadruk op de groote schuld der anti-belgische partijen die gansch ons nationaal gevoelen in geheel ons openbaar leven wist te dooden. Thans zegt pleiter dat het maar weinig schelen kan wat er op de autos vervoerd werd. Nooit heeft hij iemand overgedragen noch den verklikker uitgehangen. De intenties zijner daad dienen met alle aandacht nagegaan te worden.

De betichte krijgt 10 jaar gevang.”

Op 5 maart 1946 richt René Claus vanuit de gevangenis te Beverloo een genadeverzoek aan Prins Karel:

“Monseigneur,

Ik ondergeteekende, Claus René, gehuisvest te Wevelgem, Albertstraat, n° 36, neem de eerbiedige vrijheid Ued. het volgende uit een te zetten:

‘k ben den 5n Januari 1945 door den Krijgsraad van Kortrijk veroordeeld geweest tot tien jaar gevangenis, daar ik in het jaar 1941, gedurende enkele maanden lid zou geweest zijn van de N.S.K.K.

‘k meen nochtans gerechtigd te zijn te doen opmerken dat ik niet kan beschouwd worden als werkelijk lid geweest te zijn van de N.S.K.K., daar ik slechts aangeworven ben geweest als Burgerlijk Chauffeur; ‘k heb weliswaar een zwarten broek en vest gedragen, maar er waren daar geen kenteekens op. De Krijgsraden overigens zijn van advies dat er slechts vanaf April of Mei 1942, wapen- en uniformdracht in voege waren bij de N.S.K.K.

Ten titel van inlichting is een persoon, die in een gelijkaardig geval verkeerde, door den Krijgsraad te Ieper, vrijgesproken geweest, namelijk Logie Victor van Vlamertinge, die bij vonnis dd. 22/7/1945 door de Krijgsraad te Ieper vrijgesproken werd;

Daarenboven, een zekeren Emile Lernout, die eveneens als ik, in het jaar 1941, enkele maanden als Burgerlijk Chauffeur bij den N.S.K.K. werkzaam was, is op heden nog nooit voor den Krijgsraad moeten verschijnen en verkeert sedert lange maanden in vrijheid.

Daar tegenover ben ik, die in alle geval niets meer misdaan heb dan de twee hierboven vermelde personen, veroordeeld geweest tot tien jaar gevangenis.

Indien ik dit gedaan heb in het jaar 1941, is het eenvoudig om wat geld te verdienen; ‘k was immers werkzaam tot 15n Mei 1941 als bediende, namelijk in de Ravitailleeringsdiensten der gemeente Wevelgem; mijn salaris was volstrekt onvoldoende om op een fatsoenlijke wijze te kunnen voorzien in de behoeften van mijne echtgenoote en mijne twee kinders; ‘k las dan in een dagblad dat als chauffeur ik 650 fr. per week kon verdienen, ‘k heb verdere inlichtingen genomen en heb dan een werkkontrakt geteekend; daar mijn bezigheden naderhand buiten mijn werkkontrakt gingen, heb ik mijn ontslag gevraagd, hetwelk ik bekomen heb begin Januari 1942.

Monseigneur, ik ben ervan overtuigd, U zult met me eens zijn dat de opgeloopen straf hoegenaamd niet overeenstemt met hetgeen ik zou misdaan hebben. ‘k ben thans bijna achttien maanden van mijn vrijheid beroofd, en mijne echtgenoote die voor onze twee kinderen moet zorgen, kent de ellende.

‘k vraag en smeek Ued. mijn gevangenisstraf van tien jaar op achttien maanden te herleiden.”

Geheel uitzonderlijk richt krijgsauditeur Verougstraete van Kortrijk op 28 juni 1946 een schrijven aan de Minister van Justitie:

“Mijnheer de Minister,

Ik heb de eer U te verzoeken de mogelijkheid te overwegen in voorloopige vrijheid te stellen, in afwachting dat een beslissing genomen wordt over zijn genadeverzoek, den genaamde: Claus René, geboren te Wevelgem, den 13 Juli 1909, gehuwd en vader van twee minderjarige kinderen, wonende te Wevelgem, Albertstraat, n° 36.

Voornoemde is thans opgesloten te Beverloo.

Claus René werd op 5 Januari 1945 door den Krijgsraad te Kortrijk veroordeeld op grond van artikel 113 van het Strafwetboek, als lid van het N.S.K.K. tusschen Mei en December 1941. Hij dient dus eerder aanzien als hebbende in dienst van den vijand geweest te zijn, in hoedanigheid van burgerlijk chauffeur.

Op het oogenblik van het vonnis beschikte de Krijgsraad niet over al de elementen om de organisatie N.S.K.K., minstens zooals zij in 1941 bestond, met juistheid te beoordeelen …

P.S. Bij eventueele invrijheidstelling kan voornoemde tewerk gesteld worden bij Daels Alberic, schilder, Kortrijkstraat te Wevelgem.”

Bij genadebesluit van 3 maart 1947 wordt de straf omgezet in drie jaar gevangenisstraf en op 3 november 1947 komt René Claus onder voogdij voorwaardelijk vrij. Hij sterft in 1996.

Hector Duhamel was kandidaat voor de Katholieken bij de gemeenteraadsverkiezingen van 16 oktober 1938, werd niet verkozen maar wel aangesteld in de Commissie van Openbare Onderstand^[3].

Bij de verkiezingen van 24 november 1946 zal hij opnieuw kandidaat zijn, voor de CVP, verkozen en schepen worden. Vanaf 1971 zal hij burgemeester worden voor 6 jaar, tot aan de fusie van de gemeenten.

Een andere personeelslid dat onze bijzondere aandacht vraagt is Gaston Knockaert, geboren te Kortrijk op 4 augustus 1900, wonende op de Wezelhoek 132 te Wevelgem en bouwkundig-tekenaar bij het gemeentebestuur van Wevelgem.

Onmiddellijk na de bevrijding wordt hij aangehouden en geïnterneerd.

Op 23 december 1944 richt zijn advocaat, Stefaan Dousy uit Kortrijk, volgend schrijven aan de Consultatieve Commissie te Kortrijk:

“Mijnheer de Voorzitter,

… Begin augustus 1940 werd de Heer Knockaert Gaston door het gemeentebestuur aangesteld als gemeente-architect en had in deze hoedanigheid toezicht over de werken uitgevoerd op het vliegplein op kosten der gemeente. Van deze bediening maakte hij dan ook dankbaar gebruik om meerdere jongelingen, in aanmerking komend voor den dienstplicht in Duitsland op het vliegplein tewerk te stellen. Steeds de belangen van zijn werkgever – het gemeentebestuur – voor het oog hebbend, heeft de Heer Knockaert Gaston talrijke door de Duitsers bevolen werken niet uitgevoerd.

Daar het niet uitvoeren van sommige werken de Duitsers wantrouwig maakte trad Knockaert Gaston, om eventuele moeilijkheden te vermijden toe tot de DeVlag in ’43. Na een zestal maanden verliet hij deze organisatie die hij meende uitsluitend cultureel te zijn.

Het O.F. Wevelgem alsmede de Heer Burgemeester dezer gemeente verklaren zich niet te verzetten tegen de invrijheidstelling van Knockaert Gaston die bovendien vader is van vier kinderen.

Wij vragen dan ook, indien mogelijk, een gunstig advies voor de invrijheidstelling van geïnterneerde.

Met eerbied.”

De Consultatieve Commissie onderzoekt de vraag tot invrijheidstelling en beraadslaagt op 8 februari 1945 als volgt:

“Overwegende dat Knockaert Gaston, 44 jaar oud, architect, gehuwd en vader van vier kinderen, geïnterneerd werd op 18 september 1944 onder de verdenking leider der De Vlag te Wevelgem te zijn geweest en personen aan de Duitsers te hebben verklikt;

Overwegende dat Knockaert de architect was van de gemeente Wevelgem tijdens de bezetting en dusdoende noodzakelijker wijze veel in contact met de Duitsers moest zijn, bijzonderlijk omwille van de vliegvelden te Wevelgem;

Overwegende dat Knockaert loochent leider der De Vlag te zijn geweest maar erkent lid ervan te zijn geweest van februari 1943 tot einde augustus 1943 en voorgesteld te zijn geweest onder dwang van den bezetter en de plaats van leider niet te hebben aanvaard;

Overwegende dat een vooraanstaand persoon als Knockaert geen enkele reden aangeeft om zijn lidmaatschap der De Vlag te verrechtvaardigen; dat anderzijds enkele klachten tegen hem bestaan wegens verklikking aan de Duitse overheid; dat hij eveneens een vrijgeleide had om naar het buitenland te reizen; dat hij nog dient gerangschikt onder de verdachte personen en gevaarlijk kan zijn voor de geallieerde legers en de openbare orde;

Dat er dus geen reden bestaat om op zijn verzoek in te gaan;

Beslist voorlopig zijn verzoek tot invrijheidstelling af te wijzen.”

De verweernota van zijn raadsman Stefaan Dousy luidt als volgt:

 

“I. Lidmaatschap van de Vlag.

Knockaert Gaston is lid geweest van de Vlag vanaf Februari 1943 tot Augustus 1943. Hij is lid geworden van de Vlag omdat hij aanvoelde dat de Duitschers wantrouwen gekregen hadden tegen hem omdat sommige werken op het vliegveld te Wevelgem te traag werden uitgevoerd of in het geheel niet werden uitgevoerd.

Hij is nooit celleider van de Vlag geweest. Wanneer hij zijn ontslag aangeboden had, heeft de leiding van Kortrijk hem de functie van celleider aangeboden, omdat men dacht hem aldus te vleien en in de Vlag te behouden. Hij heeft eenvoudig geweigerd.

II. Verklikking van Parmentier Alice, Lapere Suzzanne, Flamez Denise, allen uit Wevelgem.

Deze meisjes, respectievelijk 20, 17 en 16 jaar in December 1941 het tijdstip waarop de verklikking zou gebeurd zijn, waren tewerkgesteld op het kasteel van den Heer Jules Vanackere te Wevelgem alwaar de Duitschers gedurende gans den oorlog gelegerd waren. Ze waren er werkzaam in de kantien, samen met nog een vierde meisje nl. Marie José Reynaert. Het gedrag vanwege die meisjes was tegenover de Duitschers op zedelijk gebied zeer onbehoorlijk. Eigenaardig genoeg heeft M. Reynaert de klacht niet mede ondertekend. Is het misschien omdat aan haar getuigenis geen waarde zou gehecht worden, aangezien zij te Brugge in een afzonderingscentrum geplaatst werd wegens geslachtsziekte?

Knockaert heeft  toendertijd deze meisjes op hun onbezonnenheid gewezen, en op de ongerijmdheid van hun houding tegenover de Duitschers; enerzijds lieten zij zich vertroetelen door die Herren der Luftwaffe en anderzijds, achter de rug, dreven zij ermede de spot. Knockaert heeft den officier Ortsleiter erop gewezen dat de eer van deze meisjes in het gedrang zou komen zo zij langer tussen de soldaten verbleven. De drie die klacht neergelegd hebben werden ontslagen, de andere niet, met het gevolg dat hoger reeds vermeld werd.

De vraag stelt zich werkelijk of wij hier kunnen spreken van een verklikking, en moet het niet eerder als een weldaad voor deze meisjes aanzien worden dat ze ontslagen werden. Daarbij is hun houding dan zo vaderlandsch geweest? Zij beweren thans nog, door het feit dat hun Ausweiss doorstreept werd, zij geen ander werk gevonden hebben. Was het dan zo’n vaderlandsche daad bij de Duitsers te werken, om nu iemand de schuld te wijten dat zij er niet verder aanvaard werden?

III. Knockaert trachtte Odiel Debonne te doen afdanken en deporteren naar Duitsland.

Geïnterneerde verklaart dat het zeer goed mogelijk is dat Debonne Odiel zekere wrok tegen hem koestert, dit om de volgende redenen;

1. Na een der bombardementen te Kortrijk, kwam de Luchtbescherming van Wevelgem helpen bij de reddings- en opruimingswerken. Een ploeg werklieden stond onder leiding van Knockaert en deed de opruiming van een huis in Van Pereboomlaan toebehorend aan een zekeren Adams. Op zeker ogenblik werd Knockaert gewaar dat verscheidene voorwerpen reeds uit het puin opgehaald verdwenen. Hij wees zijn mannen op dit feit en zegde hen, dat ze niet gekomen waren om het nog bruikbare goed te laten stelen, dat die voorwerpen de eigendom bleven van de geteisterden. Daarop heeft Debonne, die meende dat die opmerking voor hem bestemd was, Knockaert verweten en bedreigd met een stuk alaam. Enkele dagen later werkte Debonne met een andere ploeg op de Pottelberg, waar hij, naar het schijnt twist gekregen had met een zekere Salembier. Bij dezen twist was Knockaert niet omtrent. Naar het schijnt zou dezen Debonne een man zijn met zeer opvliegend karakter.
2. Odiel Debonne was ook werkzaam op het vliegplein te Wevelgem. Het is een gekend feit dat er vele diefstallen van materiaal gebeurden. Zekeren dag werd Debonne voor dergelijk feit ter verantwoording geroepen bij een duitsch officier. Knockaert was daar ook aanwezig. Debonne beriep zich op hem om zijn onschuld staande te houden. Knockaert die inderdaad niet wist of Debonne iets weg genomen had of niet, verklaarde van niets te weten. Debonne mocht gaan en is nooit verder verontrust geweest.

IV. Vrijgeleide voor het buitenland.

Knockaert heeft eens een aanvraag ingediend ten einde een paspoort te bekomen om de Leipziger Messe te bezoeken. Daartoe moest hij een bewijs van goed gedrag vanwege de gemeente voorleggen. In feite heeft hij nooit een paspoort bekomen en is nooit in het buitenland geweest.

V. Andere opmerkingen

Aan te stippen valt de ondankbare positie die Knockaert innam gedurende de bezetting, nl. verbindingsman tussen de gemeente Wevelgem en de Duitschers met betrekking tot de werken die moesten uitgevoerd worden voor den bezetter op het vliegplein en ook in private huizen der gemeente waar de soldaten gekazerneerd waren. Bij alle moeilijkheden die er waren, en die zijn zeer talrijk geweest – dat kan burgemeester Wallays getuigen – was het Knockaert die als bemiddelaar moest optreden, en het moet ter zijner ere gezegd dat hij er veelal in slaagde een goeden uitslag te bereiken. Bijvoorbeeld heeft hij vele werken niet uitgevoerd die moesten gedaan worden aan het kasteel Vanackere; hij is ook dikwijls tusschen gekomen wanneer er sabotage gepleegd was teneinde strafmaatregelen tegenover de gemeente te voorkomen.

Knockaert is ook in sommige zaken tusschen gekomen waar hij de gemeente financieel gezien veel besparingen heeft bezorgd. O.a. de cinema Royal moest in 1940 heropgebouwd worden door de gemeente bij bevel der Duitsers. Het is Knockaert die den Ortscommandant erop gewezen heeft dat die heropbouw moest gebeuren door den eigenaar met tusschenkomst van het Commissariaat van Wederopbouw. Dat betekende een besparing van 300.000 fr. Op zekeren dag werd door aannemer Provost een betaling geëischt van 20.000 fr voor uitgevoerde werken. Hierin was deze gesteund door een Duitsch officier van de Bauleitung. Het is nogmaals Knockaert geweest die bewezen heeft dat het hier ging om een reeds betaalde rekening en het standpunt van de gemeente verdedigd heeft met goed gevolg.

Niemand kan bewijzen als zou Knockaert zich verrijkt hebben bij het uitoefenen van zijn bediening, alhoewel hij daartoe ruimschoots de gelegenheid toe had bij de talrijke verhandelingen van enorme hoeveelheden bouwstoffen, meubels, enz.

Alles wijst erop dat wij hier staan voor een man die rechtgeaard was, wien verklikkingen ten laste gelegd worden die in feite niet bestaan.”

Op 20 april 1945 komt Gaston Knockaert voorlopig vrij maar tijdens de tweede repressiegolf wordt hij op 12 mei 1945 opnieuw geïnterneerd. Een tweede maal komt hij voorlopig vrij, op 14 juli 1945.

In het Belgisch Staatsblad van 9 juli 1949 wordt nog een vonnis gepubliceerd:

“Bij vonnis der rechtbank van eerste aanleg te Gent, dd. 18 November 1948, op tegenspraak gewezen, werd Knockaert, Gaston-Gustave, architekt, geboren te Kortrijk op 4 Augustus 1900, wonende te Sint-Amandsberg, Grondwetlaan, 28, vervallen verklaard voor een termijn van vijftien jaar, vanaf 24 Februari 1947, van al de rechten voorzien bij artikel 123sexties van het Strafwetboek met uitzondering van deze bedoeld onder alinea h van evengemeld artikel en 4° en 5° van artikel 31 van het Strafwetboek, ingevolge verhaal tegen de definitieve beslissing van de Krijgsauditeur te Gent, dd. 10 April 1947.”

Gaston Herman[4] is het laatste personeelslid dat in deze rubriek besproken wordt. Hij wordt geboren te Wevelgem op 16 december 1923 en woont er bij zijn ouders in de Nieuwstraat 23 als hij op 1 september 1942 door het gemeentebestuur aangeworven wordt als tijdelijk bediende “opmeter en geldophaler” bij de elektriciteitisregie.

In 2002 wordt hij geïnterviewd door zijn kleinzoon die geschiedenis studeert aan de universiteit te Gent. Over oorlogsburgemeester Michel Byttebier zegt hij het volgende:

“Hij was geen fanatiekeling. Hij was nogal gematigd. Passief was hij misschien wel collaborateur, bijvoorbeeld doordat hij op zijn bureau folders legde met: ‘sluit aan bij de waffen SS of de zwarte brigade’ maar actief was hij daar niet zoveel mee ingenomen. Het was eerder een beetje om zijn gezicht te redden tegenover de bezetter. Actief was hij dus geen echte politicus van de nieuwe orde …

… Ik was in die tijd gemeentebediende in het stadhuis. Ik weet nog dat we op een bepaald moment met alle gemeentebedienden om beurt voor de burgemeester moesten verschijnen. Hij beschreef hoe we menselijk moesten zijn en besteedde veel tijd aan die zaken.

Zijn mening wordt ook gevraagd over de weerstand en de acties van het verzet:

“Wel, ik vond ze eigenlijk niet verantwoord, in die zin dat je eigenlijk als burger je niet te bemoeien hebt met militaire zaken. Er bestaan natuurlijk nog andere vormen van verzet dan gewapend verzet …

… Op het einde van de oorlog hield het verzet zich bezig met zaken die eigenlijk nogal flagrant tegen de conventie van Genève waren …

… Op het einde van de oorlog was ik aangesloten bij het verzet zonder dat ik ooit met wapens heb geschoten. Ik was er waarnemer …

… Ik heb een brief gekregen maar heb nooit de erkenning als verzetsstrijder in ontvangst willen nemen want dat was onbelangrijk voor mij.”

Van 1938 tot 1942 is Gaston Herman lid van de KSA. In 1943 sticht hij de Chiro in Wevelgem, echter niet zonder problemen:

“Op een zeker moment kreeg ik een dreigbrief, in april het laatste jaar van de oorlog, dat ik onmiddellijk moest ophouden met de chiro. Ik was daar niet gerust in, en ben ermee naar de oorlogsburgemeester gestapt. Er stond natuurlijk geen afzender bij – van wie dat kwam weet ik niet – maar ik kon van alles vermoeden. De burgemeester zei; “Ja, je moet daar niet ongerust in zijn, ik zal wel zorgen dat er niets met je gebeurt, maar ik zou toch wel voorzichtig zijn met die chiro. Je zou daar best mee stoppen.” Maar daar had ik geen zin in  en ben er in stilte mee doorgegaan.”

---

[1] Denis Baert zal later huwen met Madeleine Wallays en aldus de schoonzoon worden van burgemeester Remi Wallays. Na de oorlog werd en bleef hij bediende van de R.T.T. maar was als gedetacheerde actief op verschillende CVP-kabinetten tot op zijn opruststelling. Hij stierf te Wevelgem op 2 april 2015.

[2] P.M. Sector III-J Wevelgem.

[3] De C.O.O. werd later het O.C.M.W.

[4] Gaston Herman behaalde het diploma van regent aan de Normaalschool te Torhout en was mijn leraar gedurende het schooljaar 1966-1967 in het Sint-Pauluscollege te Wevelgem. Van 1972 tot aan zijn pensioen in 1979 was hij directeur van de Posthoornschool te Wevelgem. Hij overlijdt te Oostende op 8 maart 2009.